کوچک زیباست: درنگی بر نخستین کوشش‌ها و زمینه‌های تأسیس سازمان صنایع کوچک و شرکت شهرک‌های صنعتی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی بنیاد ایران‌شناسی

10.30479/hi.2025.21760.1000

چکیده

نخستین جرقه‌های صنعت ماشینی در ایران در اواسط دورة قاجار با تاسیس اولین کارخانه ریسمان‌بافی در نزدیکی تهران زده شد. در این دوران سهم صنایع در تولید ناخالص ملی کشور در کمترین میزان قرار داشت. با شروع دوره پهلوی ساز وکارها و اقداماتی برای گسترش و حمایت از تاسیس صنایع داخلی انجام شد. در سال‌های بعد و در نیمه دوم دهه بیست شمسی، یعنی در ابتدای دورة پهلوی دوم، تغییرات رو به رشدی در صنایع ایجاد شد و با آغاز برنامه‌های توسعه‌ای کشور در همین دهه، اقبال بیشتری به بحث گسترش و توسعه صنعتی صورت پذیرفت؛ در دهة چهل شمسی، در برنامه عمرانی سوم بر صنعتی کردن کشور به ‌عنوان ابزار اساسی برای توسعه اقتصادی تاکید شد. در همین راستا توجه به صنایع کوچک در برنامه‌های عمرانی با هدف توسعه صنایع کوچک و بهبود وضع آن و کمک به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی تشکیل شد. در مقاله پیش رو با اتکاء به منابع تاریخی و آرشیوی، تاریخچه شکل‌گیری شرکت شهرک‌های صنعتی ایران مورد بررسی قرار می‌گیرد. یافته‌ها نشان می‌دهد که رویکردهای کلان دولت در سیاست جایگزینی واردات که از وایل دهة چهل آغاز شد، به بسترسازی برای پیدایش سازمان‌هایی همچون شرکت شهرک‌ها کمک کرد. همچنین ایجاد اشتغال حداکثری در شهرهای کوچک، جلوگیری از مهاجرت نیروی جویای کار به کلان‌شهرها و جلب سرمایه‌های خصوصی از دیگر اهداف این تشکیلات بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Small is Beautiful: A Reflection on the First Efforts and Grounds for the Establishment of the Small Industries Organization and the Iranian Industrial Estates Company

نویسنده [English]

  • zohreh shirinbakhsh
Member of the faculty of the Iranology Foundation
چکیده [English]

The first sparks of the machine industry in Iran were ignited in the middle of the Qajar period with the establishment of the first rope weaving factory near Tehran. During this period, the share of industries in the country's gross national product was at its lowest. With the beginning of the Pahlavi period, mechanisms and measures were taken to expand and support the establishment of domestic industries. In the following years and in the second half of the 1920s, that is, at the beginning of the second Pahlavi era, growing changes were made in industries, and with the beginning of the country's development programs in this decade, there was more interest in discussing industrial expansion and development. In the 1940s, the Third Development Plan emphasized the country's industrialization as a fundamental tool for economic development. In this regard, attention was paid to small industries in development programs with the aim of developing small industries, improving their situation, and assisting private sector investors. In the following article, relying on historical and archival sources, the history of the formation of the Iranian Industrial Estates Company is examined. The findings show that the government's macro-level approaches to import substitution policy, which began in the late 1940s, helped pave the way for the emergence of organizations such as the Town Corporation.Other goals of this organization were to create maximum employment in small towns, prevent the migration of job seekers to metropolitan cities, and attract private capital.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Industry
  • Pahlavi II
  • Small Industries
  • Industrial Estates Company
  • فهرست منابع

    کتب:

    • باری یر، جولیان (1363) اقتصاد ایران، ترجمه و حواشی: مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه، تهران، مؤسسه حسابرسی سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه.
    • پرخیده، احمد (1387) صنعت و تجربه سیاست‌گذاری در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    • پنجاه سال تلاش سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران (1393) معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت صمت، مدیریت مطالعات راهبردی، گردآوری و تدوین فرشاد مقیمی، رامین دانش، مسعود شفیعی، مجری پروژه: مؤسسه بین‌المللی نخبگان آفاق.
    • توسعه در ایران 1320- 1357(1381) خاطرات خداداد فرمانفرمائیان، عبدالمجید مجیدی، منوچهر گودرزی، تهران: گام نو.
    • داستان توسعه در ایران (1397) گروه مهندسی خرد، تهران: انتشارات لوح فکر.
    • سازمان صنایع کوچک و نواحی صنعتی ایران (بی‌تا) بی‌جا، بی‌نا.
    • شجاعی دیوکلائی، حسن (1398). توسعه‌نیافتگی و صنعتی‌سازی، انتشارات تیسا.
    • شوماخر، ای.اف (1360) کوچک زیباست، ترجمه علی رامین، تهران: سروش.
    • صادقی، زهرا (1387) سیاست‌های صنعتی در دوران رضاشاه، تهران، انتشارات خجسته.
    • عابدی، زهرا (1376) بررسی تحولات صنعتی - تکنولوژیک کشور در سال‌های 1327-1372 و ارائه استراتژی‌های لازم به‌منظور انتقال تکنولوژی مناسب، تهران: وزارت امور اقتصادی و دارایی.
    • عیسوی، چارلز (1362) تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره.
    • فلور، ویلم (1371) صنعتی شدن ایران و شورش شیخ احمد مدنی، ترجمه ابوالقاسم سری، توس.
    • فوران، جان (1392) مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، تهران: رسا.
    • قره‌نژاد، حسن (1379) مقدمه‌ای بر جغرافیای صنعتی، اصفهان: انتشارات جهاد دانشگاهی.
    • کدی، نیکی (1385) ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: علم.
    • گزارش عملکرد برنامه عمرانی سوم 1341-1346 (بی‌تا) تهیه و تدوین: سازمان برنامه، تهران، سازمان برنامه.
    • نیلی، مسعود و محسن کریمی (1396) برنامه‌ریزی در ایران 1316-1356، نشر نی.
    • نیلی، مسعود و همکاران (1382) استراتژی توسعه صنعتی کشور، دانشگاه صنعتی شریف، دانشکده مدیریت و اقتصاد، تهیه‌شده برای وزارت صنایع و معادن.

     

    مقالات:

    • اجرای برنامه تأسیس شهرها و نواحی صنعتی، موجبات افزایش درآمد عمومی و فرصت‌های اشتغال را فراهم می‌کند (1343)، نشریه بورس، دوره اول، ش 19. صص 29-30.
    • رضویان، محمدتقی و غلامرضایی، ضرغام (1385) آشنایی با شهرک‌های صنعتی، ماهنامه کار و جامعه، ش 79 و 80. صص 66-72.
    • مردوخی، بایزید (1378) فرایند توسعه صنعتی ایران طی نیم‌قرن اخیر، مجموعه مقالات 50 سال برنامه‌ریزی توسعه در ایران، ج 2، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده اقتصاد، مرکز تحقیقات اقتصاد ایران.
    • مؤمنی، فرشاد (1378) تلقی از توسعه در برنامه‌های گذشته ایران، در مجموعه مقالات همایش 50 سال برنامه‌ریزی توسعه در ایران، ج 1، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده اقتصاد، مرکز تحقیقات اقتصاد ایران.
    • هاشمی، فرزاد (1381) بررسی روند اشتغال‌زایی صنایع کوچک در ایران، نشریه پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، ش 21، صص 111-130.

     

    اسناد مرکز آرشیو ملی ایران (ساکما):

    • اساسنامه تأسیس سازمان نواحی صنعتی: (9154/220).
    • انتقال سازمان نواحی صنعتی از سازمان برنامه به وزارت اقتصاد (29309/230).
    • ابلاغ طرح صنعتی سازمان صنایع کوچک و نواحی صنعتی ایران (9983/220).
    • گزارش فعالیت‌ها و اقدامات سازمان صنایع کوچک و نواحی صنعتی (1044/220).

     

    سامانه قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران:

    • اساسنامه سازمان صنایع کوچک و نواحی صنعتی ایران، مصوب 5/5/1347 هیئت وزیران، قابل دسترسی در:

    https://qavanin.ir/Law/TreeText/165255

    • اجازه انعقاد قرارداد وکالت با آقای سید علی‌اکبر طباطبایی به سازمان صنایع کوچک و نواحی صنعتی ایران، مصوب 25/10/1350، قابل دسترسی در:‌

     https://qavanin.ir/Law/TreeText/231902

     

    مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی:

    • قانون تشکیل سازمان صنایع کوچک ایران، قابل دسترسی در:‌

    https://rc.majlis.ir/fa/law/show/97253

    • قانون راجع به تأسیس شرکت شهرک‌های صنعتی ایران، مصوب 7/12/1362، قابل دسترسی در:‌

    https://rc.majlis.ir/fa/law/show/90856

    • Marshall, A. (1890) Principles of Economics. London: Macmillan.